Ինչ է եկեղեցին, ըստ աստվածաբան Խաչիկ Հովհաննիսյանի

Խաչիկ Հովհաննիսյան․ «Եկեղեցին կոչված է առաջնորդելու մարդկանց դեպի ճշմարտություն և հաշտություն, ոչ թե իշխելու նրանց վրա: Այն մնալու է ազատ՝ պետությունից անկախ, բայց պատասխանատու՝ հասարակության հանդեպ, իր իսկական կոչմանը վկայող և ծառայող»։ 

🕊️ 

Կաթոլիկ աստվածաբանության դոկտոր Խաչիկ Հովհաննիսյանը՝ եկեղեցու էության, պետության հետ հարաբերության և հոգևորականի իրական կոչման մասին

Խաչիկ Հովհաննիսյանը  տարիներ շարունակ ուսումնասիրել է եկեղեցու դերը ժամանակակից հասարակությունում, ինչպես նաև պետության և հավատքի սահմանագծերը։ Մեր զրույցում նա համաձայնեց խոսել ոչ թե կոնկրետ իրադարձությունների, այլ սկզբունքների և գաղափարների մասին՝ թե ինչ է եկեղեցին, ինչպես պետք է ձևավորվի նրա հարաբերությունը պետության հետ և որն է հոգևորականի իրական կոչումը։

🕊️ 

Մեր հայրենակից Խաչիկ Հովհաննիսյանը ավարտել է Բելգիայի Լուվեն Լա Նյովի կաթոլիկ համալսարանը (Université catholique de Louvain), որտեղ 2022թ․ հաջողությամբ պաշտպանել է գիտական թեզը և ստացել Աստվածաբանության դոկտորի գիտական աստիճան։ Նա Լուվենի կաթոլիկ համալսարանի առաջին հայ դոկտորն է աստվածաբանության ոլորտում։

Նիդերլանդական օրագիրը տարբեր տարիներին զրուցել է Խաչիկ Հովհաննիսյանի հետ՝ անդրադառնալով թե՛ նրա գիտական աշխատանքի բովանդակությանը, թե՛ Հայ Եկեղեցու վերափոխման և նորացման թեմաներին։
📎 Նախորդ զրույցները՝
🔹 Լուվենի կաթոլիկ համալսարանի առաջին հայ դոկտորը իր և Հայ Եկեղեցու բարեփոխումների մասին
🔹 Աստծու շնորհը որպես մարդու փրկության առաքելություն

Այս անգամ մեր զրույցը Խաչիկ Հովհաննիսյանի հետ կենտրոնանում է ոչ թե կոնկրետ իրադարձությունների, այլ սկզբունքների և գաղափարների վրա․ ինչ է իր էությամբ Եկեղեցին, ինչպիսին պետք է լինի նրա հարաբերությունը պետության հետ և որն է հոգևորականի իրական կոչումը ժամանակակից աշխարհում։

– Պարոն Հովհաննիսյան, եկեղեցու մասին հաճախ խոսում են որպես ինստիտուտի, երբեմն՝ որպես համայնքի, երբեմն էլ՝ որպես խորհրդավոր մարմնի։ Ի՞նչ է եկեղեցին իր էությամբ ըստ Ձեզ։

–Եկեղեցին իր էությամբ ոչ թե իշխանական կառույց է, այլ՝ վկայություն Աստծո ճշմարտության մասին աշխարհում։ Նրա հիմքը մարդկային չէ, այլ՝ աստվածային, քանի որ նա գոյություն ունի Սուրբ Հոգու ներգործությամբ և կոչված է շարունակելու Քրիստոսի առաքելությունը պատմության մեջ։ Եկեղեցին առաքելական է ոչ թե ձեռնադրությունների շղթայի պատճառով, այլ որովհետև մնում է հավատարիմ Ավետարանին և Քրիստոսի վկայությանը։ Նրա իշխանությունը ոչ թե իշխելու, այլ ծառայելու իշխանություն է՝ սիրո, հաշտության և ճշմարտության միջոցով։ Եկեղեցական պաշտոնը այս իմաստով կոչում է, ոչ արտոնություն՝ համայնքին առաջնորդելու դեպի Ավետարանը։ Եկեղեցին ապրում է աշխարհում, բայց չի պատկանում աշխարհին, քանի որ նա վկայում է Քրիստոսի ներկայությունը, հիշեցնում պետություններին ու մարդկանց, որ վերջնական իշխանությունը Աստծունն է։ Այսպիսով, Եկեղեցին կոչված է լինել ծառայող վկա, ոչ թե իշխող հաստատություն։

– Եթե փորձենք սահմանել եկեղեցու տեղն աշխարհում՝ այն գործում է պետության ներսո՞ւմ, պետությո՞ւն է պետության մեջ, թե՞ ինքնուրույն կառույց է, որը պետությունը պետք է պարզապես հարգի։

– Եկեղեցին պետության մեջ պետություն չէ, այլ Աստծո Թագավորության վկա այս աշխարհի մեջ։ Նրա առաքելությունը չի համընկնում քաղաքական կառավարման հետ և Եկեղեցին կոչված է առաջնորդելու մարդկանց դեպի ճշմարտություն և հաշտություն, ոչ թե իշխելու նրանց վրա։ Նա գործում է աշխարհիկ հասարակության պայմաններում, սակայն ունի սեփական, աստվածային բնույթ և չափանիշներ։ Պետությունը կոչված է պահպանելու արդարությունն ու հասարակական կարգը, իսկ Եկեղեցին՝ հիշեցնելու պետությանը, որ ամեն իշխանություն ենթակա է Աստծո արդարությանը։ Երբ Եկեղեցին մնում է ազատ՝ պետությունից անկախ, բայց պատասխանատու՝ հասարակության հանդեպ, նա կարողանում է լինել իր իսկական կոչման մեջ՝ ծառայող և վկայող։ Ուստի Եկեղեցին ինքնուրույն հոգևոր մարմին է, որի ազատությունը պետությունը պետք է հարգի՝ ի շահ ամբողջ հասարակության։

– Ի՞նչ սահմաններ պետք է պահպանվեն, որպեսզի եկեղեցին չկորցնի իր ինքնությունը՝ լինելով հասարակության մեջ, բայց չձուլվելով աշխարհիկ համակարգերին։

– Եկեղեցին իր ինքնությունը կարող է պահպանել միայն այն դեպքում, երբ մշտապես հիշում է, որ նրա հիմքը Քրիստոսն է, ոչ աշխարհը։ Նա կոչված է ապրելու հասարակության մեջ, բայց առաջնորդվելու ոչ թե հասարակական ճնշումներով, այլ Սուրբ Հոգու զորությամբ։ Եկեղեցին չպետք է դառնա քաղաքական կամ մշակութային գաղափարախոսության գործիք, այլ մնա Ավետրանի և Ս.Խորհուրդների վկա։ Նրա նպատակը չէ աշխարհի հաստատությունների հետ մրցակցելը, այլ՝ նրանց մեջ լույս լինելը։ Այս պատճառով անհրաժեշտ է պահպանել երեք հիմնական սահման՝

1. Անվերապահ հավատարմություն Ավետարանին (ըստ քրիստոնեական ավանդության)՝ որպես բարձրագույն չափանիշ բոլոր որոշումների և դիրքորոշումների համար։

2. Անկախություն քաղաքական և տնտեսական շահերից, որպեսզի նրա խոսքը մնա մաքուր ու ազատ։

3. Համայնքի ներսում ինքնաքննադատական հավատք, որպեսզի չվերածվի ինքնաբավ կառույցի, այլ շարունակ նորոգվի Քրիստոսի Հոգով։

Միայն այս կերպ Եկեղեցին կարող է ապրել աշխարհում՝ առանց ձուլվելու նրան, մնալով որպես Աստծո Թագավորության կենդանի վկա պատմության մեջ։

– Ինչպե՞ս եք տեսնում եկեղեցու և պետության առողջ փոխհարաբերությունը։ Կարո՞ղ են նրանք իրականում համագործակցել՝ առանց մեկը մյուսին ենթարկվելու։

– Եկեղեցու և պետության առողջ փոխհարաբերությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ երկուսն էլ գիտակցում են իրենց տարբեր, բայց փոխլրացնող կոչումները։ Պետությունը կոչված է պահպանելու արդարությունը, հասարակական կարգն ու խաղաղությունը՝ օրենքի միջոցով, իսկ Եկեղեցին՝ հռչակելու հաշտությունն ու փրկությունը՝ շնորհի միջոցով։ Երբ այս տարբերությունը հստակ է, նրանք կարող են համագործակցել՝ առանց միաձուլելու կամ ենթարկելու իրար։

Եկեղեցին պետք է հիշեցնի պետությանը, որ իշխանությունը պատասխանատու է Աստծո առաջ և չի կարող վերածվել ինքնանպատակ ուժի։ Իսկ պետությունը պետք է ապահովի Եկեղեցու ազատությունն ու հարգանքը հավատքի գործադրման հանդեպ։ Այս փոխհարաբերությունը կարելի է անվանել քննադատական համագործակցություն՝ ոչ հակադրություն, ոչ էլ միաձուլում։

Այդ դեպքում Եկեղեցին մնում է բարոյական և հոգևոր ուղենիշ հասարակության համար, իսկ պետությունը՝ արդարության ու հասարակական կյանքի կազմակերպիչ։ Երկուսն էլ ծառայում են մարդուն, բայց տարբեր ճանապարհներով․ պետությունը՝ իրավական, Եկեղեցին՝ հոգևոր։ Նրանց համատեղ նպատակը նույնն է՝ մարդու արժանապատվության պաշտպանությունը։

– Ձեր կարծիքով, ե՞րբ է եկեղեցին պարտավոր խոսել հանրային հարցերի շուրջ, և ե՞րբ է ավելի ճիշտ լռել՝ չդառնալու քաղաքական հարթության մասնակից։

– Եկեղեցին պարտավոր է խոսել այն ժամանակ, երբ վտանգվում են մարդու արժանապատվությունը, արդարությունը և ճշմարտությունը, այսինքն՝ երբ հասարակության կյանքում խախտվում են այն սկզբունքները, որոնք բխում են Ավետարանից։ Այդպիսի պահերին լռությունը դառնում է մեղսակցություն անարդարությանը։ Եկեղեցու խոսքը պետք է լինի մարգարեական վկայություն, ոչ քաղաքական դիրքորոշում․ նա չի ընտրում կողմեր, այլ հիշեցնում է բոլոր կողմերին Աստծո կամքի և բարոյական պատասխանատվության մասին։

Սակայն երբ խոսքը վերածվում է կուսակցական կամ իշխանական պայքարի, երբ այն ուղղվում է ոչ թե մարդու հոգևոր ուղղման, այլ քաղաքական ազդեցության, Եկեղեցին պետք է լռի և խորհի։ Նրա լռությունը այդ դեպքում վախկոտություն չէ, այլ խոնարհություն՝ չդառնալու այս աշխարհի խաղացանկի մասնակից։

Ամփոփելով՝ Եկեղեցին պետք է խոսի, երբ լռությունը կվնասի ճշմարտությանը, և լռի, երբ խոսքը կարող է ստվերել Ավետարանի լույսը։ Նրա ձայնը պետք է միշտ լինի Աստծո Խոսքի շարունակությունը, ոչ մարդկային ամբիոններից հնչող մեկ այլ կարծիք։

– Պետությունը պե՞տք է հաշվի նստի եկեղեցու ձայնի հետ որոշումների կայացման ժամանակ, թե եկեղեցին պետք է մնա մաքուր հոգևոր ոլորտում։

– Պետությունը պարտավոր չէ ենթարկվել Եկեղեցուն, բայց նա պետք է լսի Եկեղեցու ձայնը՝ որպես հասարակության բարոյական խիղճ։ Եկեղեցին չի սահմանում օրենքներ, սակայն նրա խոսքը կարող է օգնել պետությանը չմոռանալու, որ յուրաքանչյուր որոշման հիմքում կանգնած է մարդը՝ Աստծո պատկերով ստեղծված։ Երբ Եկեղեցին խոսում է ոչ թե իշխանություն ձեռք բերելու, այլ մարդկային արժանապատվությունը պաշտպանելու համար, պետությունը պետք է հարգի և հաշվի առնի այդ խոսքը։

Միևնույն ժամանակ, Եկեղեցին պետք է խուսափի պետական կառավարման գործառույթներ ստանձնելուց, որպեսզի չկորցնի իր հոգևոր մաքրությունը և չդառնա քաղաքական գործիք։ Նրա ուժը ոչ թե օրենքներն են, այլ խղճի ձևավորումը, հասարակության ներսում հոգևոր արժեքների հիշեցումը։

Այսպիսով՝ պետությունն ու Եկեղեցին պետք է գործեն զուգահեռ, փոխադարձ հարգանքով․ պետությունը՝ որպես արդարության պահապան, Եկեղեցին՝ որպես ճշմարտության վկա։ Նրանց իրական համագործակցությունը կայանում է ոչ թե իշխանության բաժանման, այլ մարդկային կյանքի պաշտպանման միասնական նպատակի մեջ։

–Իսկ եթե եկեղեցու հոգևորականն է խախտել իր ուխտը, իսկ եկեղեցական համակարգը` բարձր դասը դա չի  "տեսնում", էլ որտեղից մնա  մաքրություն  հոգևոր ոլորտում։

– Շատ կարևոր և ցավոտ հարց եք բարձրացնում։ Երբ հոգևորականը խախտում է իր ուխտը, իսկ եկեղեցական բարձր դասը լռում կամ անտեսում է դա, Եկեղեցու հավատարմությունը վտանգվում է ոչ թե դրսից, այլ՝ ներսից։ Սակայն պետք է հասկանալ՝ Եկեղեցու սրբությունը կախված չէ անհատների բարոյականությունից, այլ Քրիստոսի ներկայությունից նրա մեջ։ Մարդիկ կարող են մեղանչել, պաշտոնները կարող են խախտվել, բայց Եկեղեցին մնում է սուրբ այնքանով, որքանով կենդանի է Սուրբ Հոգով և հավատարիմ է Ավետարանին։

Այնուամենայնիվ, սա չի նշանակում, որ սխալը կարելի է թաքցնել կամ արդարացնել։ Ընդհակառակը՝ Եկեղեցին մնում է մաքուր միայն այն ժամանակ, երբ ունենում է քաջություն ինքնաքննադատության և զղջման, երբ ճշմարտությունը գերադասում է հեղինակությունից։ Եթե բարձր դասը չի արձագանքում անիրավությանը, ապա հենց ժողովուրդը՝ հավատացյալ համայնքը, պետք է հիշեցնի այդ ճշմարտությունը սիրով, բայց անզիջում կերպով։

Քրիստոնեական ավանդության մեջ սրբությունը երբեք չի նշանակում անսխալականություն, այլ՝ համառ պայքար մեղքի դեմ, նույնիսկ երբ այդ մեղքը ներսում է։ Եկեղեցու մաքրությունը պահպանվում է ոչ թե մաքրության հայտարարությամբ, այլ խոստովանությամբ, զղջումով և վերածնունդով։ Իսկ դա սկսվում է այնտեղ, որտեղ կա անկեղծություն Աստծո առաջ։

– Ինչպե՞ս կբնութագրեիք հոգևորականի կոչումը մեր օրերում, երբ հասարակությունը հաճախ ապրում է արժեքային և հավատքի անորոշության մեջ։

– Այսօր հոգևորականի կոչումը, ավելի քան երբևէ, դառնում է վկայության և ուղեցույցի առաքելություն, ոչ պարզապես պաշտոն կամ ծիսական դեր։ Ժամանակակից աշխարհում, որտեղ մարդը հաճախ կորցնում է իր արժեքային հենակետերը, հոգևորականը կոչված է լինել լույսի կրող՝ մթության մեջ, ոչ թե դատավոր, այլ ուղեկից։

Նրա առաջին պարտականությունը է՛ ոչ թե իշխանություն ունենալը, այլ լսելու և հասկանալու կարողությունը, որպեսզի մարդուն առաջնորդի դեպի հույս և իմաստ։ Հոգևորականը պետք է իր կյանքով ցույց տա այն ճշմարտությունը, որ քարոզում է՝ ապրելով խոնարհությամբ, անկեղծությամբ և սիրով։

Այսօրվա աշխարհում հոգևորականը չի կարող սահմանափակվել եկեղեցու պատերով․ նա պետք է լինի հասարակության մեջ՝ որպես խղճի ձայն, բարության և խաղաղության վկա։ Նրա խոսքը պետք է մխիթարի, ոչ բաժանի, պետք է արթնացնի հավատը, ոչ պարտադրի։

Արդյունքում հոգևորականի կոչումը մեր օրերում այն է՝ լինել կենդանի ներկայություն Քրիստոսի սիրո, ցույց տալու, որ հավատքը դեռ կարող է բուժել, միավորել և իմաստ տալ մարդուն, ով որոնում է իր ճանապարհը այս անորոշ աշխարհի մեջ։

– Ո՞րն է հոգևորականի ամենամեծ վտանգը, երբ նա հայտնվում է հանրային կամ քաղաքական խոսքի տարածքում։ Ինչպե՞ս կարող է հոգևորականը հավատարիմ մնալ իր առաքելությանը՝ առանց փակվելու աշխարհից։

– Հոգևորականի ամենամեծ վտանգը հանրային կամ քաղաքական խոսքի տարածքում այն է, որ նա կարող է կորցնել իր հոգևոր կենտրոնը և փոխանակ Քրիստոսի վկան լինելու՝ դառնա որևէ գաղափարախոսության կամ իշխանության գործիք։ Երբ հոգևորականը մտնում է քաղաքական հարթություն առանց հստակ գիտակցելու իր սահմանները, նրա խոսքը հեշտությամբ կարող է ընկալվել ոչ թե որպես Ավետարանի ճշմարտություն, այլ որպես կողմնակալ դիրքորոշում։ Այդ դեպքում նա վտանգում է իր ամենաթանկը՝ հավատացյալների վստահությունն ու իր ծառայության մաքրությունը։

Երկրորդ վտանգը ինքնաբավության կամ ազդեցության զգացողությունն է, երբ հոգևորականը սկսում է իրեն տեսնել որպես իշխանություն, այլ ոչ որպես ծառայող։ Դա հանգեցնում է քարոզի բովանդակության աղավաղման՝ Ավետարանի փոխարեն հնչում է սեփական կարծիքը կամ քաղաքական ենթատեքստ։

Հոգևորականը պետք է հիշի, որ նրա խոսքը ուժ ունի ոչ թե իշխանությունից, այլ Խոսքից՝ Աստծո ճշմարտությունից։ Հանրային խոսքում նա պետք է լինի խղճի ձայն, ոչ կուսակցական կարծիք, հաշտեցման կամուրջ, ոչ բաժանման գործիք։ Երբ նա մնում է հավատարիմ այս չափանիշին, քաղաքական դաշտում էլ կարող է լինել խաղաղության և արդարության վկա՝ առանց կորցնելու իր հոգևոր ինքնությունը։

– Շատերը այսօր ապրում են հավատքի կամ վստահության ճգնաժամ։ Ինչպե՞ս կարող է եկեղեցին օգնել մարդուն վերագտնելու իր հավատքը՝ առանց քարոզչական ճնշման։

– Շատ ճիշտ եք նկատում, որ մեր օրերում մարդիկ հաճախ չեն մերժում հավատքը, այլ պարզապես կորցնում են դրա կենդանի փորձառությունը։ Եկեղեցու խնդիրն այստեղ քարոզչական ճնշում գործադրելը չէ, այլ օգնել մարդուն՝ բացահայտելու Աստծո ներկայությունը իր կյանքի իրականության մեջ։

Նախ և առաջ Եկեղեցին պետք է դառնա լսող վայր, ոչ թե միայն խոսող։ Մարդը վերագտնում է հավատքը այն ժամանակ, երբ իրեն լսում են, հասկանում և չեն դատում։ Հոգևոր ուղեցույցի դերը այստեղ համբերատար լինելն է՝ տալ մարդուն ազատություն հարցեր ունենալու, կասկածելու, որոնելու։

Երկրորդ՝ Եկեղեցին կարող է օգնել ոչ թե միայն քարոզով, այլ գործով՝ սիրո, ծառայության և իրական խնամքի միջոցով։ Երբ մարդը տեսնում է կենդանի հավատք գործողության մեջ՝ հոգատարություն, ներողամտություն, համերաշխություն, նրա մեջ սկսում է բազմանալ վստահությունը։

Երրորդ՝ անհրաժեշտ է վերադառնալ Ավետարանի պարզությանը․ ոչ թե ներկայացնել բարդ դոգմաներ, այլ ցույց տալ, որ հավատքը նախ և առաջ հարաբերություն է՝ Աստծո և մարդու միջև սիրո կապ։

Այսպիսով, Եկեղեցու ուժը ոչ թե համոզելու մեջ է, այլ՝ վկայելու, որ Աստված դեռ կենդանի է մարդու պատմության մեջ։ Երբ Եկեղեցին դառնում է այդ կենդանի վկայությունը, մարդը ինքն է վերագտնում իր հավատքը՝ առանց հարկադրանքի, բայց Աստծո սիրո ներքին հմայքով։

– Ինչպե՞ս եք պատկերացնում հավատացյալ համայնքը՝ ոչ միայն որպես աղոթքի վայր այցելող մարդկանց խումբ, այլ որպես կենդանի հոգևոր միջավայր։

– Հավատացյալ համայնքը պարզապես աղոթքի վայր չէ, այլ կենդանի հոգևոր միջավայր, որտեղ մարդիկ ապրում են Աստծո ներկայությամբ և միմյանց հետ հաղորդության մեջ։ Այն կենդանի է, երբ յուրաքանչյուր հավատացյալ զգում է իր ծառայողական պատասխանատվությունը՝ աղոթքի, սիրո և փոխօգնության մեջ։ Այդպիսի համայնքը բաց է, վստահության վրա հիմնված տարածք, որտեղ կարելի է կիսվել առանց դատապարտման։ Աղոթքը դառնում է ոչ միայն խոսք, այլ կյանքի ձև՝ եղբայրության և հաշտության մեջ։ Այսպիսով՝ համայնքը կենդանի է, երբ ապրում է սիրով, ծառայությամբ և միասնականությամբ Քրիստոսի ներկայության մեջ։

– Այսօր հասարակությունը հաճախ պառակտված է գաղափարների, ընկալումների ու նույնիսկ արժեքների մակարդակում։ Ի՞նչ լուծումներ եք տեսնում՝ միասնականության և փոխադարձ վստահության վերականգնման համար։

– Այսօրվա պառակտված հասարակության համար ամենակարևոր ճանապարհը վերադարձն է փոխադարձ լսողությանը և համերաշխությանը։ Միասնությունը չի կարող հաստատվել հրամանով կամ ուժով․ այն ծնվում է լսելու, հարգելու և ներելու մշակույթից։

Առաջին քայլը միմյանց չդատելն է, այլ հասկանալու փորձը․ տարբեր կարծիքները կարող են լինել ոչ բաժանման, այլ զրույցի առիթ։ Երկրորդ՝ անհրաժեշտ է վերականգնել համատեղ պատասխանատվության գիտակցությունը՝ հիշելով, որ հասարակությունը ոչ թե մրցակից խմբերի, այլ փոխկախյալ մարդկանց ընտանիք է։

Երրորդ՝ հոգևոր ու կրթական ոլորտներում պետք է խրախուսել արժեքների նոր միաբանություն՝ հիմնված մարդկային արժանապատվության, արդարության և սիրո վրա։

Եկեղեցին այստեղ կարող է մեծ դեր ունենալ՝ դառնալով խաղաղության և վստահության միջնորդ, հիշեցնելով, որ միասնականությունը չի նշանակում միատեսակություն, այլ՝ տարբերությունների ներդաշնակություն։

Միասնությունը սկսվում է այն պահին, երբ յուրաքանչյուրը հրաժարվում է ինքնահավանությունից և ընտրում է սրտի խոնարհությունը՝ հանուն ընդհանուր բարու։

– Եվ վերջում՝ ինչպիսի՞ ապագա եք տեսնում եկեղեցու համար մեր երկրում։

–  Եկեղեցու ապագան, ըստ ինձ, կախված է նրանից, թե որքանով նա կկարողանա ազատվել պատմությունից ժառանգած իր ավտորիտար ձևերից և վերադառնալ իր իրական էությանը՝ որպես ազատ, բաց և ծառայող համայնք։ Եկեղեցին պետք է վերաիմաստավորի իր առաքելությունը ոչ թե իշխանության, այլ վկայության և ազատության տեսանկյունից։ Մեր ժամանակներում մարդիկ այլևս չեն ընդունում կույր հնազանդությունը․ նրանք փնտրում են գիտակցված հավատք, երկխոսություն և վստահություն։

Այդ պատճառով Եկեղեցին պետք է դառնա քննադատական մտածողության և ազատ հաղորդակցության վայր, որտեղ հավատացյալները կարող են ինքնուրույն դատել, հարցեր տալ և որոնել ճշմարտությունը՝ առանց վախի։ Միասնությունը չի նշանակում բոլորի նույն կարծիքը, այլ՝ տարբերությունների մեջ համերաշխություն։

Ես հավատում եմ, որ Եկեղեցին ապագա կունենա այն ժամանակ, երբ իր կենտրոնում դնի ոչ թե իշխանությունը, այլ Աստծո Թագավորության ազատությունը, և իր դուռը բաց պահի յուրաքանչյուրի առաջ՝ որպես հույսի, հավատքի և սիրո կենդանի համայնք։

 Խմբագրական ամփոփում.

Խաչիկ Հովհաննիսյանի խոսքը հուշում  է, որ Եկեղեցու ուժը ոչ թե իշխանության մեջ է, այլ մաքրության, խղճի և հաշտեցման կարողության մեջ։ Միայն ազատ և ծառայող Եկեղեցին կարող է դառնալ հասարակության բարոյական նորոգման աղբյուր։

 Հարցազրույցը վարեց Hay Azian-ը