Լույս է տեսել նոր գիրք
Նաիրա Համբարձումյանի «Էլպիս Կեսարացյան. Էսսեներ, բանաստեղծություններ, նամակներ» գրքի վերաբերյալ
Կեսարացյանը արևմտահայ մշակույթի ու հասարակական մտքի կարևոր, սակայն երկար ժամանակ անտեսված դեմքերից է։ Նաիրա Համբարձումյանի այս ուսումնասիրությունը հանդիսանում է առաջին համակարգված փորձը՝ վերականգնելու հայ կանանց ազատագրական շարժման սկզբնավորողի, առաջին հայ կին խմբագրի պատմական ու մտավոր ժառանգությունը, որը ձևավորվել է Օսմանյան կայսրության բռնապետական պայմաններում։ Աշխատությունը կարևոր ներդրում է հայ կանանց պատմության, գրականության և ֆեմինիստական մտքի ուսումնասիրության բնագավառում։
Գրքի արժեքավոր կողմերից է առաջնային աղբյուրների մանրակրկիտ վերլուծությունը: Հեղինակը հիմնվում է 19-րդ դարի մամուլի (հատկապես «Կիթառ» հանդեսի), արխիվային նյութերի և ժամանակակիցների վկայությունների աղբյուրներին՝ վեր հանելով Կեսարացյանի գործունեության պատմահասարակական ժամանակաշրջանի համատեքստը։ Օրինակ, մանրամասն քննարկվում են «Կիթառի» բովանդակությունը (1862–1863)՝ որպես կանանց իրավունքների առաջին հայկական պարբերական, սահմանադրության (1863) ազդեցությունը` կանանց հասարակական դերը Օսմանյան գրաքննության և հայրիշխանական միջավայրի դեմ Կեսարացյանի պայքարի մեթոդները։ Գրքի մյուս արժանիքներից մեկն էլ վավերագրական հարուստ նյութի համակարգված ներկայացնելն է: Հեղինակը մանրակրկիտ վերլուծում է Կեսարացյանի «Կիթառ» հանդեսում (1861–1863) տպագրված էսսեները, բանաստեղծությունները և 1879 թվականի «Նամականի առ ընթերցասէր հայուհիս» ժողովածուն։ Տեքստերը տրամադրվում են ժամանակի սոցիալ-քաղաքական համատեքստում՝ ընդգծելով կնոջ դերի վերաբերյալ Կեսարացյանի առաջադիմական տեսակետները։
ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ
Համեմատական մոտեցմամբ, Նաիրա Համբարձումյանը վեր է հանում Կեսարացյանի արժանիքները: Օրինակ «Կիթառը» հանդեսը համադրում է Զմյուռնիայի «Հավերժահարս» հանդեսին (1862), ապացուցելով, որ Կեսարացյանի հրատարակությունը ունի գաղափարական հստակ դիմագիծ՝ ի տարբերություն ժամանցային «Հավերժահարսի»։ Այս մասին վկայում են հանդեսում տպագրված թեմաները, օրինակ` կանանց կրթության և աշխատանքի իրավունքների շուրջ էսսեները, Շիլլերի «Օռլեանի կույսը» թարգմանությունը՝ որպես կանանց հերոսության խորհրդանիշ, տղամարդկանց քննադատությունները (օր. Ստեփան Ոսկանի հոդվածը «Արևմուտք»-ում) և այլն։ Ըստայդմ արժևորվում, նորովի է վերագնահատվում Էլպիս Կեսարացյանի` որպես առաջին հայ ֆեմինիստուհու կերպարը: «Հավերժահարս» (1862) հանդեսի խմբագրությանը վերագրվող առաջնայնությունը՝ իր տեղը զիջում է Կիթառին` հայ կանանց համար նախատեսված առաջին պարբերականին։
Նաիրա Համբարձումյանի ընդարձակ առաջաբանում արժեքավոր են նաև պատմական, սոցիալ-քաղաքական համատեքստի վերլուծությունները. Հեղինակը բացահայտում է Օսմանյան կայսրությունում հայ կանանց կյանքի դժվարությունները, գրաքննության ճնշումները, թե ինչպես «Թանզիմաթի» բարեփոխումները (1839, 1856) և Հայոց Ազգային Սահմանադրությունը (1863) պայմաններ ստեղծեցին կանանց մասնակցության համար, այնուհանդերձ կար չերևացող կողմը: Կեսարացյանի հանդեսը ըստերևույթին փակվեց ֆինանսական ճնշումների և գրաքննության պատճառով։
Աշխատությունը հիմնված է արխիվային տվյալների, համեմատական վերլուծության և քննադատական մոտեցման վրա։ Հեղինակը հստակ տարանջատում է փաստերն ու վարկածները՝ հղումներ կատարելով բազմազան աղբյուրների (օրինակ՝ Վիեննայի Մխիթարյանների արխիվ, Թեոդիկի աշխատություններ)։
Գրքի խմբագրականը գրված է գիտական ճշգրտությամբ, մատչելի լեզվով։ Հեղինակը խուսափում է չափազանցված գնահատականներից՝ հիմնավորելով բոլոր եզրահանգումները։
Միևնույն ժամանակ, կարելի է նշել որոշ «թերացումներ»: Չնայած գրքում մանրամասն վերլուծվում է Կեսարացյանի գործունեությունը, նրա անձնական կյանքի մասին տեղեկությունները սահմանափակ են. օրինակ՝ ընտանիքի, կրթության կամ Ալեքսանդրիայում ապրած տարիների։ Սա հնարավոր է աղբյուրների պակասի հետևանք լինի` ինչը հետագայում հնարավոր է լրացնել:
Չնայած ֆեմինիստական մոտիվների լուսաբանմանը, կարելի էր ավելի խորանալ Կեսարացյանի գաղափարների համեմատական վերլուծության մեջ՝ հատկապես արևմտաեվրոպական ֆեմինիզմի հետ (օրինակ՝ Մերի Ուոլսթոնքրաֆթի ազդեցությունը), կարող էր խորանալ ֆեմինիստական տեսությունների (օր. Ջուդիթ Բատլեր, Սիմոն դը Բովուար) շրջանակում՝ բացատրելու, թե ինչպես է Կեսարացյանը «խախտել» հայրիշխանական նորմերը։
Արժե, որ գիրքը թարգմանվի օտար լեզուներով՝ հայ ֆեմինիզմի պատմությունը համաշխարհային խոսույթում ներկայացնելու համար։
Ավարտելով այս գրախոսությունը, պետք է եզրակացնել, որ Նաիրա Համբարձումյանի աշխատությունը կարևոր քայլ է Էլպիս Կեսարացյանի ժառանգության վերագնահատման և հայ կանանց պատմության մեջ նրա դերի վերականգնման ուղղությամբ, այն մեծ ներդրում է գրականության ուսումնասիրության մեջ` հիմք հանդիսանալով հետագա ուսումնասիրությունների համար։
Այս աշխատությունը ոչ միայն նոր լույս է սփռում Էլպիս Կեսարացյանի կյանքին ու մատնանշում նրա հրապարակած «Կիթառ»-ի արժանի տեղը հայ մշակույթի պատմության մեջ, այլ ծառայում է որպես հիմք ժամանակակից գենդերային քաղաքականության գիտական քննարկման համար:
Գիրքն իրենով օրինակելի գիտական հետազոտություն է՝ կառուցվածքային ամբողջականությամբ, աղբյուրների խորը ուսումնասիրմամբ և վերլուծական սուր հայացքով, այն հատկապես արժեքավոր է պատմաբանների, գրականագետների և ընդհանրապես գրասերների լայն շրջանակների համար։ Միաժամանակ, այն արժանի է հանրայնացման՝ ինչպես ակադեմիական շրջանակներում, այնպես էլ ավելի լայն հանրության մեջ՝ կրթական նպատակներով։
Ամբողջական գիրքը ոչ միայն լրացնում է տվյալ ժամանակաշրջանի պատմական բացը, այլ հետաքրքիր ու արդիական է այսօր` Հայաստանում ժողովրդավարության և գենդերային հավասարության շարունակական պայքարի համատեքստում։
Առաջարկվում է որպես պարտադիր ընթերցանություն բուհական ծրագրերում և հայ ֆեմինիզմի պատմության վերաբերյալ հետազոտություններում։ Գիրքը կարող է ծառայել որպես ելակետ հետագա ուսումնասիրությունների համար՝ կապված թե՛ հայ կանանց շարժման պատմության, թե՛ մամուլի զարգացման պատմության հետ։
Նաիրա Համբարձումյանի «Էլպիս Կեսարացյան. Էսսեներ, բանաստեղծություններ, նամակներ» գիրքի գրախոսներն են ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս` Ալբերտ Խառատյանը և պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Գևորգ Ստեփանյանը: Գիրքը հրատարակվել է Եդիթ-պրինտ հրատարակչության կողմից (2025)՝ բանասեր, գրականագետ-մատենագետ, երաժշտաբան Յովսէփ Նալպանտեանի և Գարոլին Նալպանտեանի մեկենասությամբ (Լոս Անճելըս-Սթուտիօ Սիթի, ԱՄՆ)։ Այս խրախուսելի քայլը ցույց է տալիս սփյուռքահայ մտավորականության ներդրումը հայ մշակութային ժառանգության հարստացման գործում։ Նալպանտեանների մեկենասությունը հատկապես նշանակալի ու խրախուսելի է Հայաստանում գիտական հրատարակությունների սահմանափակ ու սուղ ֆինանսական պայմաններում։
Վահան Ամատունի
«Պայքար» շաբաթաթերթ(ԱՄՆ) 11 մայիս 2025, թիվ19(424)
Թարգ. արևմտահայերենից
-----------
19-րդ դարու արեւմտահայ կին հեղինակներ
Յայտնուեցաւ Նոր Գիրք
Էլպիս Կէսարացեան. Գրական Ժառանգութիւն եւ Կանանց Իրաւունքներու Պայքար. Գրախօսութիւն
Նաիրա Համբարձումեանի «Էլպիս Կէսարացեան. Էսսէներ, Բանաստեղծութիւններ, Նամակներ» գիրքին մասին
Բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու, դոցենտ, գրող եւ գրաքննադատ Նաիրա Համբարձումեանին կազմած, խմբագրած ու ծանօթագրած «19-րդ դարու արեւմտահայ կին հեղինակներ» շարքին ներքոյ լոյս տեսած այս 272 էջանոց հատորը նուիրուած է արեւմտահայ ականաւոր մտաւորական Էլպիս Կէսարացեանի (1830–1913) գրական ու հասարակական գործունէութեան։ Գիրքին մէջ ընդգրկուած են գրեթէ բոլոր պահպանուած գործերը՝ ներառեալ մինչ այժմ անհայտ բանաստեղծութիւններ ու նամակներ։
Կէսարացեան եղած է արեւմտահայ մշակոյթի ու մտաւոր կեանքի կարեւոր, սակայն երկար ատեն անտեսուած դէմք մը։ Համբարձումեանի այս ուսումնասիրութիւնը կը ներկայացնէ առաջին համակարգուած փորձը՝ վերարժեւորելու այն պատմական ու գաղափարական ժառանգութիւնը, որ ձեւաւորուած է Օսմանեան կայսրութեան բռնապետական պայմաններուն ներքոյ։ Այս աշխատութիւնը կարեւոր ներդրում մըն է հայ կնոջ պատմութեան, գրականութեան ու ֆեմինիստական միտքի ուսումնասիրութեան բնագաւառին մէջ։
Գիրքին արժէքաւոր կողմերէն է նախնական աղբիւրներու մանրակրկիտ քննութիւնը։ Հեղինակը կը հիմնուի 19-րդ դարու մամուլի (հատկապէս «Կիթառ» հանդեսի), արխիւային նիւթերէ ու ժամանակակից վկայութիւններէ օգտուելով՝ կը բացայայտէ Կէսարացեանի գործունէութեան պատմահասարակական հանգամանքները։ Օրինակ, «Կիթառ» հանդեսի (1862–1863) բովանդակութեան վերլուծութեան միջոցով ցոյց կու տայ անոր՝ իբրեւ հայ կանանց իրաւունքներու պաշտպանութեան առաջին պարբերականի՝ արժէքն ու միտումները։ Քննարկուած են նաեւ 1863-ի Սահմանադրութեան ազդեցութիւնը, Կէսարացեանի պայքարի ձեւերն ու գրաքննութեան պայմանները։
Միւս կարեւոր արժանիք մըն է փաստաթուղթերով հարուստ նիւթին համակարգուած ներկայացումը։ Հեղինակը կը վերլուծէ «Կիթառ»ի էջերուն մէջ տպագրուած Կէսարացեանի էսսէներն ու բանաստեղծութիւնները, ինչպէս նաեւ 1879-ին լոյս տեսած «Նամականի առ ընթերցասէր հայուհիս» ժողովածուն։ Գրականութիւնից անդին, տեքստերը տեղադրուած են ժամանակի սոցիալ-քաղաքական համատեքստին մէջ՝ ընդգծելով Կէսարացեանի առաջադէմ գաղափարները կնոջ դերի վերաբերեալ։
Նաիրա Համբարձումեան կ՚որդեգրէ համեմատական մօտեցում, ուր Կէսարացեանի «Կիթառ»ը համեմատուած է Զմիւռնիոյ «Հաւերժահարս» (1862) հանդեսին հետ՝ պարզելով, թէ առաջինը ունի գաղափարական յստակ դիմագիծ, ի տարբերութիւն երկրորդի՝ ժամանցային բնոյթին։ «Կիթառ»-ի էջերուն մէջ տեղ գտած են կանանց կրթութեան, աշխատանքի իրաւունքի վերաբերեալ էսսէներ, Շիլլերի «Օռլէանի Կոյսը» թարգմանութիւնը՝ իբրեւ կանացի հերոսութեան խորհրդանիշ, ինչպէս նաեւ տղամարդ գրողներու քննադատութիւններ, օրինակ՝ Ստեփան Ոսկանի արձագանգը «Արեւմուտք»ին մէջ։
Այս վերլուծութեամբ՝ նորովի կը վերարժեւորուի Կէսարացեանի դերը իբրեւ առաջին հայ ֆեմինիստուհիի։ «Հաւերժահարս»ին՝ իբրեւ առաջին պարբերականի վերագրուած առաջնայեղութիւնը կը զիջի «Կիթառ»ին, որ իրականութեան մէջ եղած է ուղղուած բացառապէս հայ կին ընթերցողին։
Գիրքին ընդարձակ առաջաբանը կը պարունակէ պատմական եւ հասարակական համատեքստերու խոր վերլուծութիւն։ Հեղինակը կը բացայայտէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ կիներու կեանքի դժուարութիւնները, գրաքննութեան ճնշումները եւ այն, թէ «Թանզիմաթ»-ի բարեփոխումները (1839, 1856) եւ Ազգային Սահմանադրութիւնը (1863) ինչպէս մասնակիօրէն ստեղծեցին կիներու գործուն մասնակցութեան հնարաւորութիւններ։ Սակայն կը նշուի նաեւ թաքնուած ճնշման ներկայութիւնը, ինչպէս նաեւ «Կիթառ»ի փակումին պատճառ հանդիսացած ֆինանսական ու գրաքննիչ ճնշումները։
Աշխատութիւնը հիմնուած է արխիւային տուեալներու, համեմատական վերլուծութեան եւ քննադատական մօտեցման վրայ։ Հեղինակը կը զատորոշէ փաստերն ու ենթադրութիւնները՝ յղումներով՝ Մխիթարեաններու Վիեննայի արխիւին, Թէոդիկի աշխատանքներուն եւ այլ աղբիւրներուն։
Խմբագրականը գրուած է գիտական ճշգրտութեամբ, բայց նաեւ ընթեռնելի լեզուով։ Հեղինակը կը խուսափի չափազանցումէ՝ ամէն եզրակացութիւն հիմնաւորելով։
Նշենք սակայն որոշ թերութիւններ։ Չնայած Կէսարացեանի գործերուն մանրամասն վերլուծութեան, իր անձնական կեանքին մասին տեղեկութիւնները սահմանափակ են՝ օրինակ ընտանիքի, կրթութեան եւ Ալեքսանդրիոյ մէջ անցուցած տարիներու մասին։ Սա կրնայ պայմանաւորուած ըլլալ աղբիւրներու սակաւութեամբ՝ որ հնարաւոր է հետագային լրացնել։
Նաեւ, թէեւ նշուած են ֆեմինիստական նուիրումներ, գրողը կրնար աւելի խորանալ Կէսարացեանի գաղափարներու համեմատական վերլուծութեան մէջ՝ մասնաւորապէս զուգահեռներ քաշելով արեւմտաեւրոպական ֆեմինիզմի հետ (օրինակ՝ Մերի Ուոլսթոնքրաֆթի ազդեցութիւնը), ինչպէս նաեւ անդրադառնալ ժամանակակից ֆեմինիստական տեսութիւններուն (Ջուդիթ Պաթլեր, Սիմոն տը Պովուար)՝ բացատրելու, թէ Կէսարացեան ինչպէս «խախտած» է հայրիշխանական նորմերը։
Եզրափակելով՝ պէտք է նշել, թէ Նաիրա Համբարձումեանի այս գիրքը կարեւոր առաջընթաց մըն է Էլպիս Կէսարացեանի ժառանգութեան վերարժեւորման եւ հայ կնոջ պատմութեան մէջ իր դերի վերականգնման ուղիով։ Այս աշխատութիւնը կը ծառայէ իբրեւ հիմք՝ ապագայ ուսումնասիրութիւններու համար՝ մեծ ներդրում կատարելով հայ գրականագիտութեան եւ գենդերային քաղաքականութեան գիտական քննարկման ոլորտին մէջ։
Գիրքը մեծ հետաքրքրութիւն կը ներկայացնէ պատմաբաններու, գրականագէտներու, ինչպէս նաեւ ընթերցասէր լայն շրջանակներու համար։ Ան ոչ միայն կ՚ամբողջացնէ պատմական բաց մը, այլ արդիական եւ օգտակար է այսօր՝ Հայաստանի մէջ ժողովրդավարութեան եւ գենդերային հաւասարութեան շարունակական պայքարի համատեքստին մէջ։
Առաջարկուած է իբրեւ պարտադիր ընթերցանութիւն բուհական ծրագրերուն եւ հայ ֆեմինիզմի պատմութեան վերաբերեալ հետազօտութիւններուն մէջ։
Գրքին գրախօսներն են ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Ալբերտ Խառատեան եւ պատմական գիտութիւններու դոկտոր, պրոֆեսոր Գէորգ Ստեփանեան։ Գիրքը լոյս տեսած է «Եդիթ-Փրինթ» հրատարակչութեան կողմէ (2025), Յովսէփ եւ Կարոլին Նալպանտեաններու (Լոս Անճելըս - Սթուտիօ Սիթի, ԱՄՆ) մեկենասութեամբ։ Այս խրախուսելի քայլը կը վկայէ սփիւռքահայ մտաւորականութեան ջանքերը՝ ի նպաստ հայ մշակութային ժառանգութեան հարստացման։ Նալպանտեաններու մեկենասութիւնը առավել յատկանշական է՝ նկատի առնելով Հայաստանի մէջ գիտական հրատարակութիւններու սահմանափակ ֆինանսական հնարաւորութիւնները։
Վահան Ամատունի
(Յատուկ «ՊԱՅՔԱՐ» ին)
No comments:
Post a Comment