ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՇԸ, ԽՈՐՈՎԱԾԸ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ «ԽԱՍՅԱԹԸ»

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՇԸ, ԽՈՐՈՎԱԾԸ ԵՎ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ «ԽԱՍՅԱԹԸ»
15.06.2025/Նիդ.օրագիր/խմբագրի սյունակ
Ադրբեջանի կողմից հայկական մշակութային ժառանգության համակարգված յուրացման մասին
Վերջին տասնամյակների ընթացքում Ադրբեջանը վարում է մշակութային ինքնության վերաձևման հստակ և նպատակային քաղաքականություն, որի առանցքային ուղղություններից մեկը հարևան ժողովուրդների՝ հատկապես հայ ժողովրդի մշակութային ժառանգության յուրացումն է։ Այս գործընթացը կրել է տարբեր դրսևորումներ՝ սկսած խոհանոցային ավանդույթների և երաժշտական գործիքների վերագրումից, մինչև ճարտարապետական կոթողների ծագման կեղծման և անգամ նրանց ոչնչացման քաղաքականություն։

Խոհանոցային մշակույթը, որպես ժողովուրդների ինքնության զգայուն տարր, դարձել է այս յուրացման առաջնագիծը։ Հայկական տոլման, որն առաջին անգամ հիշատակվել է դեռևս միջնադարյան պատմագրության մեջ, ներկայացվում է որպես ադրբեջանական ուտեստ, չնայած տասնյակ ակադեմիական աղբյուրների վկայությամբ այն հայկական խոհանոցի հիմնասյուներից է։ Նույնը վերաբերում է խաշին, որի ծիսական բնույթը և ավանդույթները հստակորեն կապվում են հայ ժողովրդի հետ՝ հիշատակվելով դեռևս Ստեփանոս Օրբելյանի կողմից XIII դարում։ Լավաշի դեպքում ադրբեջանական պնդումները ոչ միայն պատմական հիմնավորում չունեն, այլև ուղղակիորեն հակասում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից 2014թ․ պաշտոնապես արձանագրված փաստին՝ երբ լավաշը ճանաչվեց որպես Հայաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն։

Երաժշտության ոլորտում ևս ձևավորվել է նույնպիսի միտում։ Դուդուկը՝ հայ ժողովրդական երաժշտության խորհրդանիշը, որը հազարավոր տարիներ հնչել է հայկական լեռնաշխարհում, ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում՝ որպես բացառապես հայկական երաժշտական գործիք։ Այնուամենայնիվ, ադրբեջանական մշակութային քաղաքականությունը պարբերաբար փորձում է այդ գործիքը ներկայացնել իբրև կովկասյան կամ սեփական ժառանգության մաս՝ անտեսելով ոչ միայն պատմական աղբյուրները, այլև միջազգային կառույցների փաստաթղթերը։

Մշակութային յուրացումը առավել կոշտ և վտանգավոր արտահայտում է ստանում ճարտարապետական հուշարձանների հարցում։ Դարերով հայկական վանքերը, եկեղեցիներն ու խաչքարերը եղել են տարածաշրջանի քաղաքակրթական դիմագծի անբաժանելի մասը։ Նախիջևանի Ջուղայի հարյուրավոր խաչքարերի ոչնչացումը 2005–2006թթ․, որոնք պատկանում էին դեռևս IX–XV դարերին, արձանագրվեց ինչպես ակադեմիական հանրության, այնպես էլ միջազգային կազմակերպությունների՝ մասնավորապես ICOMOS-ի և UNESCO-ի զեկույցներում։ Այդ խաչքարերը ոչ թե պահպանվեցին կամ վերագրվեցին, այլ ուղղակի ջնջվեցին երկրից՝ փորձելով վերացնել հայկական ներկայության հետքը։ Արցախում գտնվող հայկական եկեղեցիները՝ Դադիվանքից մինչև Կանաչ Ջամ, ներկայացվում են իբրև «ալբանական ժառանգություն», չնայած առկա են հստակ ճարտարապետական և վիմագիր արձանագրություններ, որոնք ապացուցում են դրանց հայկական ծագումը՝ հաստատված նաև բազմաթիվ արևմտյան գիտնականների կողմից, ներառյալ Patrick Donabedian-ը և Thomas de Waal-ը։

Այս համատեքստում անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև Ադրբեջանի՝ որպես պետական միավորի պատմությանը։ Մինչև 1918թ․, երբ ստեղծվեց Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, «Ադրբեջան» անունով որևէ պետություն Կովկասում գոյություն չուներ։ Այդ տարածքում կային տարբեր խանություններ՝ Գյանջայի, Բաքվի, Ղարաբաղի և այլն, որոնք գտնվել են Պարսկաստանի և հետո՝ Ռուսական կայսրության ազդեցության ներքո։ Այսինքն՝ այն տարածքները, որոնցում Հայաստանը դարերով ստեղծել է իր մշակույթը, մուտք գործել են նորաստեղծ պետության կազմ՝ արդեն առկա հայկական ժառանգությամբ։

Պատկերը առավել ամբողջական է դառնում, երբ գիտակցում ենք, որ ադրբեջանական մշակութային քաղաքականությունը չի սահմանափակվում յուրացմամբ։ Այն ուղեկցվում է նաև նպատակային վերաշարադրությամբ, հնագիտության և պատմագրության ոլորտում կեղծումներ մտցնելու փորձերով, ինչպես նաև միջազգային հարթակներում քարոզչությամբ, որը հակասում է բոլոր հիմնավոր փաստերին։

Հայկական մշակույթը դարերի խորքից փոխանցվող քաղաքակրթական ժառանգություն է՝ ապացուցված ինչպես գրավոր, այնպես էլ նյութական աղբյուրներով։ Միջազգային կառույցների արձանագրումները, հեղինակավոր ակադեմիական հետազոտությունները և հայկական մշակույթի բացառիկ շարունակականությունը որևէ կասկածի տեղ չեն թողնում՝ ինչի արդյունքում Ադրբեջանը չի կարող իսկապես հիմնավոր կերպով հերքել իր վարած քաղաքականության յուրացման բնույթը։

Հետևաբար, ադրբեջանական այս գործողությունները պետք է որակվեն ոչ միայն որպես մշակութային կեղծման փորձ, այլ նաև՝ որպես մշակութային իրավունքների և ժառանգության նկատմամբ համակարգված ոտնձգություն, որն անհրաժեշտ է արձանագրել և դատապարտել միջազգային մակարդակով։

Սույն հոդվածը պաշտոնական ձևակերպմամբ կուղարկվի միջազգային կառույցներին՝ ընդգծված ոճով, անգլերեն լեզվով, փաստացի հղումներով և հստակ ուղերձով։
✅ UNESCO-ին,
✅ ICOMOS-ին,
✅ Եվրոպական խորհրդին,
✅ ՄԱԿ-ի Մշակութային իրավունքների հատուկ զեկուցողին

On the systematic appropriation of Armenian cultural heritage by Azerbaijan

15.06.2025/Nid.oragir/editorial column

Over the past decades, Azerbaijan has been pursuing a clear and purposeful policy of reshaping its cultural identity, one of the key directions of which is the appropriation of the cultural heritage of neighboring peoples, especially the Armenian people. This process has taken various forms, from the attribution of culinary traditions and musical instruments to the policy of falsifying the origin of architectural monuments and even their destruction.

Culinary culture, as a sensitive element of the identity of peoples, has become the forefront of this appropriation. Armenian dolma, which was first mentioned in medieval historiography, is presented as an Azerbaijani dish, although according to dozens of academic sources it is one of the pillars of Armenian cuisine. The same applies to khash, the ritual nature and traditions of which are clearly associated with the Armenian people, having been mentioned as early as the 13th century by Stepanos Orbelian. In the case of lavash, the Azerbaijani claims not only are devoid of any historical basis, but also directly contradict the fact officially recorded by UNESCO in 2014, when lavash was recognized as an intangible cultural heritage of Armenia.

A similar trend has developed in the field of music. The duduk, a symbol of Armenian folk music, which has sounded in the Armenian highlands for thousands of years, has been included in the UNESCO World Heritage List as an exclusively Armenian musical instrument. However, Azerbaijani cultural policy periodically tries to present this instrument as part of the Caucasian or its own heritage, ignoring not only historical sources, but also documents from international institutions.

Cultural appropriation takes on a more harsh and dangerous expression in the case of architectural monuments. For centuries, Armenian monasteries, churches and khachkars have been an integral part of the civilization of the region. The destruction of hundreds of khachkars in Nakhichevan’s Julfa in 2005–2006, which date back to the 9th–15th centuries, was recorded in reports by both the academic community and international organizations, in particular ICOMOS and UNESCO. These khachkars were not preserved or re-instated, but simply erased from the country in an attempt to eliminate the trace of the Armenian presence. The Armenian churches in Artsakh, from Dadivank to Kanach Jam, are presented as an “Albanian heritage”, despite the existence of clear architectural and epigraphic inscriptions that prove their Armenian origin, also confirmed by numerous Western scholars, including Patrick Donabedian and Thomas de Waal.

In this context, it is also necessary to address the history of Azerbaijan as a state unit. Until 1918, when the Azerbaijan Democratic Republic was established, no state called “Azerbaijan” existed in the Caucasus. There were various khanates in that territory: Ganja, Baku, Karabakh, etc., which were under the influence of Persia and then the Russian Empire. In other words, the territories in which Armenia had been creating its culture for centuries were incorporated into the newly created state, with the already existing Armenian heritage.

The picture becomes more complete when we realize that Azerbaijani cultural policy is not limited to appropriation. It is also accompanied by targeted rewriting, attempts to introduce falsifications in the field of archeology and historiography, as well as propaganda on international platforms that contradicts all solid facts.

Armenian culture is a civilizational heritage passed down from the depths of centuries, proven by both written and material sources. The records of international organizations, authoritative academic research, and the exceptional continuity of Armenian culture leave no room for doubt, as a result of which Azerbaijan cannot really deny the nature of its policy of appropriation in a substantiated manner.

Therefore, these Azerbaijani actions should be qualified not only as an attempt of cultural falsification, but also as a systematic encroachment on cultural rights and heritage, which must be recorded and condemned at the international level.

This article will be sent in an official form to international organizations, in a concise style, neutral language, with factual references, and a clear message.
✅ To UNESCO,
✅ To ICOMOS,
✅ To the Council of Europe,
✅ To the UN Special Rapporteur on Cultural Rights,
✅ Or to other international cultural organizations.