Սևանա լճի անվան շուրջ՝ Ալիևի պնդման գիտական սնանկությունը

 

Ադրբեջանի ղեկավար Իլհամ Ալիևի վերջին հայտարարությունը, ըստ որի «Սևան» անունով լիճ գոյություն չունի և որ այն «Գյոյչա» է, ակնհայտորեն քաղաքական բնույթի խոսք է՝ զուրկ լեզվաբանական, պատմագրական և քարտեզագրական հիմքերից։

Ալիևը իր պնդման մեջ հղում է կատարում 19–20-րդ դարերի սկզբի ռուսական քարտեզներին, որտեղ լիճը երբեմն նշված է «Գյոչա», «Գյոչայա» կամ ձևերով։ Սակայն քարտեզագրական այս շերտը ոչ միայն ուշագրավ չէ պատմական խորությամբ, այլև երկրորդական է՝ համեմատած միջնադարյան ու նախաօսմանյան վկայությունների հետ, որոնք անվիճելիորեն հաստատում են լճի հայկական անվանումն ու մշակութային պատկանելիությունը` էլ չասած պեպսի կոլայի ստեղծման տարիք ցունեցող իր երկրի անվանման մասին:

1. Պատմական վկայությունների շերտերը

Սևանա լիճը հիշատակվում է հայ մատենագրության մեջ առնվազն վաղ միջնադարից։
Մովսէս Խորենացին (V դար) հիշատակում է «ծովուն Գեղամայ»՝ Գեղամ լեռնաշղթայի ստորոտում գտնվող լիճը՝ նույնական Սևանի հետ։
VII դարի «Աշխարհացոյց»-ում վկայվում է «Գեղարքունի՝ (զ)հոմանուն ծովովն» ձևը, որտեղ հստակ ակնարկվում է նույն լիճը՝ Գեղարքունյաց աշխարհի կազմում։
IX–XIII դարերի պատմիչներ՝ Յովհաննես Դրասխանակերտցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Վարդան Վարդապետ, հիշատակում են «Սևան կղզի», «Սևան ծովակ», «Սևան կղզի ի մեջ ծովուն» ձևերը։
Ձեռագիր հիշատակարաններում ևս առկա են նույն ձևերը՝ «Ի Սևան կղզոջ Գեղա մեծ ծովակիս» (IX դ.) և «Յերկիրս Գեղամայ ի Սևան կղզի» (XV դ.)։
Այս շարքը հարյուրավոր տարիների շարունակական վկայությունների շղթա է, որը թույլ է տալիս աներկբա եզրակացնել՝ «Սևան» և «Գեղամայ ծովակ» տեղանունները հայ մշակույթի և լեզվի բնիկ շերտ են, ձևավորված դեռ այն ժամանակ, երբ թուրքական կամ ադրբեջանական լեզվամշակույթը տվյալ տարածաշրջանում առհասարակ գոյություն չէր ունեցել։

2. Քարտեզագրական վկայությունների համադրություն

Քարտեզներում տեղանունների բազմաձևությունը սովորական երևույթ է։ Քարտեզագիրները հաճախ փոխանցում են տվյալ շրջանի բնակչության կամ վարչական իշխանության գործած անունը, այլ ոչ թե պատմական կամ ինքնատիպ անվանումը։ Այդ պատճառով՝ XVIII–XIX դարերի ռուսական և եվրոպական որոշ քարտեզներում հանդիպում է «Gokcha» կամ «Goycha» ձևը, որը բխում է թուրքական göy («կապույտ») բառից։
Սակայն նույն դարաշրջանի այլ քարտեզներում նույնքան հաճախ պահպանվում է հայերեն «Sevan» ձևը։
Այսինքն՝ «Գյոյչա» ձևի առկայությունը քարտեզի վրա դեռևս չի նշանակում, թե այդ անվանումը բնիկ է կամ պատմականորեն առաջնային։ Քարտեզագրությունը չի ստեղծում իրականություն՝ այն միայն արձանագրում է ժամանակավոր լեզվական միջավայրի արտահայտությունները։

3. Լեզվաբանական դիտարկում

«Սևան» անվանումը լեզվաբանական առումով հին հայկական արմատ ունի։ Տարբեր հեղինակների՝ Ալիշանի, Հրաչյա Աճառյանի և Արմեն Պետրոսյանի վերլուծություններով այն կապվում է հին ձևի՝ Սևանգա կամ Սևանկա տարբերակների հետ, որոնք կարող են կապ ունենալ «սև» (մուգ, խորը) արմատի հետ կամ Ուրարտական շրջանի տեղանվան ձևափոխությամբ։
Ի հակադրություն՝ «Գյոյչա» ձևը թուրքական ծագման նոր վերագրում է՝ առաջացած օսմանյան տիրապետության կամ ռուսական վարչական լեզվի ազդեցությամբ։ Այն ոչ թե ինքնուրույն պատմական անուն է, այլ օտար լեզվով ձևափոխված հնչյունային տարբերակ, որը տարածվել է միայն վերջին երկու դարերին հատուկ վարչական միջավայրում։

4. Քաղաքական գործածությունը

Ալիևի պնդումը, թե իբր Սևան չկա և գոյություն ունի միայն «Գյոյչա», գիտականորեն սնանկ է և բխում է ոչ թե պատմական վերլուծությունից, այլ տարածքային և մշակութային ինքնության վերագրման քաղաքական մոտեցումից։
Քարտեզների ընտրովի օգտագործումը (so-called cherry-picking) ոչ մի պատմագիտական արժեք չունի, եթե անտեսվում են վաղ և միջնադարյան աղբյուրները։
Այս տիպի հայտարարությունները տեղավորվում են պատմական ժառանգության յուրացման լայն ռազմավարության շրջանակում, որտեղ փորձ է արվում օտարացնել հայկական մշակութային շերտերն ու նրանց վերագրել «ադրբեջանական» ծագում։

5. Գիտական եզրակացություն

Սևանա լիճը բազմիցս վկայված է հայկական գրականության և պատմագրության մեջ՝ որպես հայոց աշխարհի կենտրոնական լիճ, և ունի հազարամյակների շարունակական անվանումային ավանդույթ։
«Գյոյչա» ձևը հայտնվում է միայն ուշ՝ վարչական և քարտեզագրական աղբյուրներում, և ներկայացնում է օտարալեզու վերանվանում, ոչ թե պատմական իրական անուն։
Քարտեզագրական փաստերը, որոնց վրա հղում է անում Ալիևը, պատմական համատեքստից կտրված են և չեն կարող որևէ ձևով ապացուցել, թե լիճը «ոչ հայկական» է կամ որ նրա հայերեն անվանումը «հետագա երևույթ» է, այլ ճիշտ դրա հակառակն է: Այս տեսակետից էլ Ալիևի ասույթը գիտական քննադատության դիմանալ չի կարող․ այն ունի բացառապես քարոզչական և քաղաքական բնույթ։

6. Եզրափակիչ դիտարկում

Սևանա լիճը ոչ միայն Հայաստանի բնական հարստություններից է, այլև մեր մշակութային ինքնության խորքային խորհրդանշաններից մեկը։ Նրա անվան շուրջ ձևավորված գիտական վկայությունները բազմազան են, միանշանակ է՝ Սևանը հին հայկական անուն է, որի հիշատակումը նախորդում է թե՛ թուրքական, թե՛ ռուսական, թե՛ ադրբեջանական որևէ ներկայության։
Ուստի, երբ Ալիևը հայտարարում է, թե «Սևան չկա», նա փաստացի փորձում է ջնջել այն պատմական հիշողությունը, որը վավերացված է հազարամյակներով։
Պատմական և քարտեզագրական գիտությունը, սակայն, գործում է ոչ թե քաղաքական ցանկությունների, այլ փաստերի հիման վրա։ Իսկ փաստերը միանշանակ են՝ Սևանը եղել է, կա և կմնա Սևան։

NIDERLANDAKAN ORAGIR

Հոդվածը` անգլերեն ու հոլանդերեն լեզվով

Научная несостоятельность заявления Алиева о названии озера Севан

Недавнее заявление президента Азербайджана Ильхама Алиева о том, что «озера под названием Севан не существует» и что оно якобы называется Гёйча, является явно политическим высказыванием, лишённым каких-либо лингвистических, историко-графических или картографических оснований.

Алиев ссылается на русские карты конца XIX — начала XX века, где озеро иногда обозначалось как Гёкча, Гёкчайа или схожими вариантами. Однако этот картографический пласт, будучи поздним и поверхностным, не имеет исторической глубины и является второстепенным по сравнению со средневековыми и доосманскими источниками, которые недвусмысленно подтверждают армянское название и культурную принадлежность озера — не говоря уже о том, что само название его страны едва ли старше изобретения Pepsi-Cola.

1. Исторические свидетельства

Озеро Севан упоминается в армянской письменности как минимум с раннего Средневековья.

• Мовсес Хоренаци (V век) говорит о «море Гехама», расположенном у подножия Гехамских гор, — что однозначно соответствует современному озеру Севан.

• В «Ашхарацуйц» VII века («Географическое описание мира») упоминается «Гехаркуни с одноимённым морем», что также указывает на то же озеро в пределах области Гехаркуник

• Историки IX–XIII веков — Ованнес Драсханакертаци, Киракос Гандзакеци, Вардан Вардапет — пишут о «Севанском острове», «Севанском озере», «острове Севан посреди моря».

• В рукописных колофонах также встречаются эти формы: «на острове Севан, великом море Геха» (IX в.) и «в земле Гехама, на острове Севан» (XV в.).

Эта непрерывная цепочка свидетельств, охватывающая многие века, не оставляет сомнений: топонимы Севан и море Гехама принадлежат исконно армянскому языковому и культурному пласту, сформировавшемуся задолго до появления какой-либо тюркской или азербайджанской культуры в этом регионе.

2. Картографические свидетельства

Разнообразие форм топонимов на картах — обычное явление. Картографы часто фиксировали названия, употребляемые местным населением или административной властью, а не исторически подлинные.

Поэтому на некоторых русских и европейских картах XVIII–XIX веков встречаются формы Гёкча или Гёйча, происходящие от тюркского göy («синий»). Однако на множестве карт того же времени сохраняется армянская форма Севан.

Таким образом, наличие формы Гёйча на карте само по себе вовсе не означает её исконность или исторический приоритет. Карта не создаёт реальность — она лишь отражает временную языковую среду.

3. Лингвистический аспект

Название Севан имеет древнеармянское происхождение. Учёные — Алишан, Грачья Ачарян, Армен Петросян — связывают его с более ранними формами Севанг, Севанк, происходящими, вероятно, от корня сев («чёрный, тёмный») или от доармянского (возможно, урартского) гидронима.

Напротив, форма Гёйча — это позднее тюркское заимствование, возникшее под влиянием османской или русской административной практики. Это не самостоятельное историческое название, а описательное слово, вошедшее в употребление лишь в последние два столетия.

4. Политический контекст

Заявление Алиева о том, что «Севан не существует», а есть только Гёйча, научно несостоятельно. Оно продиктовано не историческим анализом, а политическим желанием присвоить территориальную и культурную идентичность.

Избирательное использование карт (так называемое cherry-picking) не имеет исторической ценности, если при этом игнорируются ранние и средневековые источники. Подобные высказывания вписываются в более широкую стратегию культурной апроприации, когда элементы армянского наследия пытаются представить как «азербайджанские».

5. Научный вывод

• Озеро Севан многократно засвидетельствовано в армянской литературе и историографии как центральное озеро Армении, с непрерывной тысячелетней традицией названия.

• Название Гёйча появляется лишь в поздних административных и картографических источниках и отражает чуждое языковое влияние, а не подлинное историческое имя озера.

• Картографические факты, на которые ссылается Алиев, вырваны из исторического контекста и не могут служить доказательством «неармянского» характера озера или «вторичности» его армянского названия. Напротив, все достоверные данные подтверждают древность топонима Севан.

Следовательно, утверждение Алиева не выдерживает научной критики и носит исключительно пропагандистский и политический характер.

6. Заключительное замечание

Озеро Севан — не только одно из природных богатств Армении, но и глубинный символ армянской культурной идентичности. Научные свидетельства, касающиеся его названия, многочисленны и однозначны: Севан — древнеармянский топоним, засвидетельствованный задолго до появления любой тюркской, русской или азербайджанской присутствия в регионе.

Таким образом, когда Алиев утверждает, что «Севана нет», он фактически пытается стереть историческую память, подтверждённую тысячелетиями.
История и картография, однако, опираются не на политические желания, а на факты.
А факты однозначны: Севан был, есть и будет Севаном.